In sommige landen wordt kerst vooral op 24 december gevierd, kerstavond. Kerst wordt op 25 december gevierd. De geboortsdag van Jezus is helemaal niet zo zeker dat dit de juiste dag was dat Jezus werdt geboren.
Laat ons even bekijken wat we wel weten over de oorsprong van Kerstmis. Ten eerste is het duidelijk dat Kerstmis niet ontstaan kan zijn als een kerstening van het Germaanse joelfeest. Het kerstfeest is ontstaan in de vierde eeuw na Christus, en wel tegelijk in Rome en Jerusalem. Hoe het ontstaan is, weten we niet.
Alleszins hebben Julius van Rome (337-352) en een schisma, in tegenstelling tot wat Van Dievel schrijft, er niets mee te maken. De bisschop van Rome had trouwens toen niet het gezag dat de paus nu heeft en hij zou nooit een feest eenvoudigweg hebben kunnen decreteren voor de hele Kerk. Het feest werd dus op twee verschillende data gevierd: te Rome op 25 december, in Jerusalem op 6 januari.
Vanuit beide steden verspreidde het feest zich naar de rest van het rijk. De autoriteit van Rome zorgde ervoor dat langzaam alle kerstfeesten zich op 25 december concentreerden, waarbij 6 januari een nieuwe betekenis kreeg (Epifanie of Driekoningen in de volksmond). Kerken die al vlug onafhankelijkheid van Rome verwierven, zoals de Armeense, vieren vandaag nog Kerstmis op 6 januari.
Wankele hypothese
Rome was niet Germaans in de vierde eeuw en het Romeinse Oosten al helemaal niet. Als er al continuïteit was met een niet-christelijk feest, dan moet het eentje uit de Grieks-Romeinse religie geweest zijn. Lange tijd dachten historici dat het kerstfeest op 25 december was geplaatst om een belangrijk heidens feest ter ere van de zon te kerstenen. Dit zou dan de lichtsymboliek van Kerstmis verklaren.
Die hypothese is wankel. Ze gaat niet op voor 6 januari, een dag waarvoor we geen heidens feest kennen dat als voorloper in aanmerking zou komen. De substitutiethese verklaart in het beste geval dus maar de helft van het verhaal. Voor 25 december is een substitutie van een heidens feest ook weinig waarschijnlijk.
Het is onduidelijk of er wel een groot lichtfeest was in Rome op 25 december. Die dag wordt in enkele bronnen als winterzonnewende aangeduid (foutief, want het zou 21 december moeten zijn) en dus als geboortedag van de zon (in Rome onder de naam Sol Invictus). Dat werd gevierd met circusspelen in Rome, maar we hebben geen aanwijzing dat toen een feest voor de zon in het hele rijk gevierd werd. Bovendien was dat feest pas ontstaan aan het einde van de derde eeuw en had het dus helemaal niet zo'n lange geschiedenis als gesuggereerd wordt. Het was een officieel feest en ging niet gepaard met schranspartijen en ‘onnoemelijke handelingen’. Man verwart hier het feest van Sol Invictus met de Saturnalia, die op 17-23 december plaatsvonden en niets met de zonnewende te zien hadden.
Er was geen groot heidens feest op 25 december in het Westen en de datum van Kerstmis werd niet bewust gekozen om zo'n feest te kerstenen.
Christelijke bronnen ageren ook niet tegen een zonnefeest rond deze tijd, terwijl we wel kritiek kennen op andere feesten. Er is niet alleen een gebrek aan informatie: een preek van Maximus van Turijn, een kerkvader uit de vierde eeuw, impliceert dat er alleszins in zijn regio op 25 december geen heidens feest plaatsvond. Deze elementen suggereren dat er geen groot heidens feest was op 25 december in het Westen en dat de datum van Kerstmis niet bewust gekozen werd om zo'n feest te kerstenen. Deze conclusie past goed bij wat we verder weten over de houding van de Kerk in de vierde eeuw. Gewoonlijk poogde ze te beletten dat gelovigen zouden deelnemen aan populaire heidense feesten, zoals het Kalenden- of Nieuwjaarsfeest, door een vastentijd te decreteren, en eerder zelden door een eigen, alternatief feest in het leven te roepen.
Hoe is Kerstmis dan wel ontstaan?
Tenslotte is 25 december al rond 200 n. Chr. in Rome geattesteerd als de geboortedatum van Christus, een kleine eeuw voor het feest van Sol Invictus werd opgericht. Dit maakt het erg onwaarschijnlijk dat 25 december alleen maar gekozen werd ‘om de heidenen het gras voor de voeten weg te maaien’.
Dat men een datum kende voor de geboorte van Christus, betekent nog niet dat er een feest was op die dag. In het vroege Christendom was Pasen het centrale feest en lang is er geen kerstfeest geweest. Hoe is het dan wel ontstaan? Het antwoord kan enkel hypothetisch zijn. Aan het begin van de vierde eeuw werd het Christendom toegelaten als religie en konden pelgrims de plaatsen waar Jezus had geleefd bezoeken in het Heilige Land. Er werden kerken gebouwd in Bethlehem en in Jerusalem, op de plaatsen waar hij geboren werd en stierf. Het paasfeest vierde de dood en verrijzenis, maar voor de geboorte was er nog geen feest. Onafhankelijk van mekaar kozen de Kerken van Rome en van Jeruzalem een eigen datum. Waarom zes januari werd geselecteerd kunnen we niet zeggen. 25 december was aantrekkelijk voor twee redenen. Enerzijds omdat men die datum al een tijdje circuleerde als geboortedatum en anderzijds omdat de winterzonnewende dan werd geacht plaats te vinden en Christus met de metafoor van de nieuwe en ware zon werd aangeduid.
Licht- en getalsymboliek
Deze lichtsymboliek gaat terug op de Bijbel zelf en werd versterkt door fascinatie voor de zon in de hele Romeinse cultuur van deze periode. Symbolisch was de dag dus geschikt. Bovendien zijn er exact negen maanden tussen 25 december en 25 maart, de traditionele datum voor de conceptie van Christus, die geacht werd samen te vallen met de dag dat de wereld was geschapen.
Dit kan geholpen hebben de Romeinse datum ook in het Griekse Oosten ingang te doen vinden. Licht- en getalsymboliek zijn dus waarschijnlijkere verklaringen dan de substitutie van een heidens feest. De ontwikkeling van het feest voor Sol Invictus en het kerstfeest zijn parallelle evoluties, te wijten aan het groot belang dat men in deze periode gaf aan de zon en het licht. Het is mogelijk dat er concurrentie was tussen beide feesten, maar die concurrentie is niet hun oorsprong.
Nog een uitsmijter. Jezus is niet geboren in het jaar nul, al was het maar omdat onze tijdrekening geen jaar nul kent: we gaan van 1 voor Christus naar 1 na Christus. Onze tijdrekening is het resultaat van lange en ingewikkelde debatten om de Bijbelse chronologie te verzoenen met de Romeinse jaartelling.
Bovendien zijn de Bijbelse gegevens over het leven van Jezus niet eenduidig. Hoewel onze tijdrekening stelt dat Jezus geboren is in het jaar 1, gaat men er vandaag meestal vanuit dat hij rond 4 v. Chr. is geboren. Niemand weet of het op 25 december was.
